قرآن ناطق؛ امام هادی؛ جامعه کبیره؛ زیارت‌نامه
تفسیر قرآن ناطق؛
میراث سترگ امام‌هادی (ع)
(به مناسبت سالروز شهادت امام‌هادی علیه السلام؛ 3 رجب المرجب)
10 دقیقه (زمان تخمینی مطالعه این متن)
اشاره: زیارت جامعه کبیره، میراث گرانْ‌ارجی است که دهمین پیشوا، حضرت امام‌هادی علیه السلام صادر فرموده‌اند. زیارت جامعه، در اصطلاح، زیارتی است که با آن، یکی از اهل بیت علیهم السلام یا همه آنان را زیارت کرد. از میان زیارت‌های جامعه، این زیارت خاص را به‌دلیل عُلوّ مضامین و نیز مفصّل بودنش، «زیارت جامعه کبیره» نامیده‌اند. هم‌چنین، تعبیر «زیارت جامعه»، چنان‌چه بدون هیچ قیدی به کار رود، دقیقا بر همین زیارت خاص (جامعه کبیره ) دلالت دارد و بر آن، اطلاق می‌شود.
متن و تعابیر عرشی این زیارت به قدری عالیة المضامین است که می‌توان تولید این اثر فاخر را به تنهایی یکی از محورهای مهم فعّالیت‌های فرهنگی سیاسی امام‌هادی علیه السلام و حتی بُعد مهمی از امامت ایشان دانست.
در این نکته شکی نیست که یکی از اهداف امام‌هادی علیه السلام از صدور این زیارت‌نامه، غنی بخشی به فرهنگ متعالی زیارت و تبدیل زیارتگاه‌های اهل بیت علیهم السلام به مراکزی برای آشنا شدن مسلمانان با اسلام ناب و جایگاه اهل بیت علیهم السلام در اسلام بوده است. این کوشش ارجمند، تقابلی هوشمندانه در برابر توطئه دشمنان اسلام ناب بود که تلاش می‌کردند پایگاه مستحکم امامت و ولایت را در میان مردم، از بین ببرند و برای جدایی جامعه اسلامی از اهل بیت علیهم السلام دست به هر اقدامی می‌زدند. از این جهت این زیارت‌نامه، کوتاه‌ترین و کامل‌ترین متون امام‌شناسی است که به روشنی، مرزهای شفاف توحید، نبوت و امامت را مشخص کرده، و به دور از هرگونه غلو، جایگاه راستین اهل بیت علیهم السلام را بیان می‌نماید.
کلیدواژه: قرآن ناطق؛ امام‌هادی؛ جامعه کبیره؛ زیارت‌نامه
زیارت جامعه کبیره؛ تفسیر قرآن ناطق
اما مهم‌ترین جنبه معرفتی زیارت جامعه این نکته است که این زیارت‌نامه را باید تفسیر قرآن ناطق بدانیم. در توضیح این نکته باید خاطرنشان کرد که قرآن، کتاب انسان‌سازی است؛ انسانی که می‌تواند مظهر اَسما و صفات الهی شود و خلیفة الله گردد، و امام نیز، کامل‌ترینِ انسان‌هاست. این سخن، بدین معناست که انسان، اگر قرآن‌را به‌طور کامل در زندگی خویش جریان بخشد، به مرتبه انسان کامل می‌رسد. ازاین‌رو، امام، تحقّق عینی و کاملِ قرآن، در انسان است و بدین‌سان، آل الله صلی الله علیهم، انسان‌های کاملی هستند که قرآن در وجود نورانی آن‌ها تجلی تامّ یافته است، و ازاین‌رو، قرآن ناطق‌اند. لذا در جنگ صِفّین، هنگامی که دشمن با تزویر می‌خواست از قرآن صامت بر ضدّ قرآن ناطق و ارزش‌های قرآنی سوء استفاده کند، امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «أَنا القُرآنُ النّاطِقُ.» (بحار الأنوار، ج 82، ص 199). و در بیان دیگری فرمودند: «هذا کتابُ اللّهِ الصّامِتُ وَ أَنا المُعَبِّرُ عَنهُ، فَخُذُوا بِکتابِ اللّهِ النّاطِقِ وَ ذَروا الحُکمَ بِکتابِ اللّهِ الصّامِتِ، إِذ لا مُعَبِّرَ عَنهُ غَیری.» (دانش نامه امیرالمؤمنین، ج8، ص198) - این، کتاب خاموشِ خداست و من، سخن‌گوی اویم. پس به کتاب گویای خداوند، مراجعه کنید و حکم کردن بر اساس کتاب خاموش خدا را وانهید؛ چراکه جز من، سخن‌گویی برای آن نیست-. بنابراین، تبیین ویژگی‌های اهل بیت علیهم السلام، در واقع، تشریح عینی قرآن در زندگی انسان است و زیارت جامعه کبیره، در حقیقت، تفسیر قرآن ناطق و انسان کامل است.
برخی از برکات ولایت اهل بیت (ع) در زیارت جامعه کبیره
از باب قاعده میسور (مَا لَا یدْرَک کلُّهُ لَا یتْرَک کلُّه) و به استناد «آتِیکمْ مِنْهَا بِقَبَسٍ» (طه: 10) می‌توان به یکی از آموزه‌های مهم زیارت جامعه کبیره اشاره کرد و آن، توجه به کارکردهای ولایت اهل‌بیت علیهم السلام در عرصه‌های مختلف فردی و اجتماعی انسان‌ها است. در این زیارت‌نامه گران‌قدر چندین برکت برای ولایت آل الله صلوات الله علیهم بیان شده است. این فرازها عبارت است از:
(1) توجه به نقش اهل بیت علیهم السلام در آغاز و انجام هستی: «بِکمْ فَتَحَ اللَّهُ وَ بِکمْ یخْتِمُ».
علامه مجلسی، در تبیین جمله «بِکم فَتَحَ اللّه»، می‌گوید: «أی فی الوجود أو الخلافة أو جمیع الخیرات.» و در توضیح جمله «بِکم یختِم» آورده است: «أی دَوْلَتُکم آخِرُ الدُّوَل وَ الدَّولَةُ فی الآخِرَة أَیضا لَکم» - یعنی دولت شما، آخرین دولت است و دولت در آخرت نیز از آنِ شماست-. (بحار الأنوار، ج102، ص143) پدر ایشان، مجلسی اوّل نیز در توضیح دو جمله یادشده، گفته است: یعنی اوّلین نوری که خداوند ایجاد کرد، نور اهل بیت علیهم السلام بود؛ و هم‌چنین، انبیا و اوصیا و خوبان، به شما ختم می‌شوند. (نک: لوامع صاحبْ قِرانی). علاوه بر این در روایات آمده است: «إنَّ بِنا خَتَمَ اللّهُ الدِّینَ کما بِنَا فَتَحَهُ.» (أمالی مفید، ص251) و «بِنا فَتَحَ اللّه ُ الدِّینَ وَ بِنا یختِمُهُ.» (تفسیر القمی، ج2، ص104). در مجموع از بررسی روایات در می‌یابیم فراز نورانی «بکم فتح اللّه وبکم یختم» مفهومی شناخته‌شده در فرهنگ دینی داشته و اختصاصی به زیارت جامعه کبیره ندارد و این جمله بیانگر نقش قانون‌گذاری امامِ معصوم است (ولایت تشریعی) نیز هست و شریعت اسلام از آغاز تا فرجام، نیازمند راهبرانی الهی بوده است تا با علم الهی خویش، قانونِ بی‌خطای الهی را در جامعه بگستراند.
همچنانکه به نقش اهل بیت علیهم السلام در نظام تکوین نیز توجه شده است. ولایت تکوینی، یعنی قدرتی که خداوند به انسانِ کامل، واگذار کرده است تا او با اذن پروردگار، در نظام آفرینش، تصرّف کند. عبارت‌های پیشِ رو، بیانگر ولایتِ تکوینی آل الله علیهم السلام است. مثل:
(2) بارش باران: «بِکمْ ینَزِّلُ الْغَیثَ».
(3) پابرجایی آسمان: «بِکمْ یمْسِک السَّمآءَ اَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ اِلاَّ بِاِذْنِهِ».
(4) غم و غصه‌زُدایی: «بِکمْ ینَفِّسُ الْهَمَّ».
(5) گشایش گرفتاری‌ها: «[بِکمْ] یکشِفُ الضُّرَّ».
(6) عامل خوش‌بختی خوش‌بختان: «فازَ الْفآئِزُونَ بِوِلایتِکمْ».
(7) راه رسیدن به رضوان: «بِکمْ یسْلَک اِلَی الرِّضْوانِ». این فراز نورانی را دو گونه می‌توان معنا کرد که البته هر دو معنا، متمم و مکمل هم هستند: (1) «رضوان»، به‌معنای بهشت باشد و معنای عبارت چنین است: «به‌وسیله شما، مردم به بهشت راه می‌یابند». (2) «رضوان»، به‌معنای رضایت و خشنودی خداوند باشد که عبارت چنین معنا می‌شود: «به‌وسیله شما، مردم رضایت الهی را در می‌یابند.»
(8) رهایی از خواری: «بِکمْ اَخْرَجَنَا اللَّهُ مِنَ الذُّلِّ».
(9) رهایی از سختی و غم: «[بِکمْ] فَرَّجَ عَنَّا غَمَراتِ الْکرُوبِ».
(10)رهایی از دوزخ: «[بِکمْ ]اَنْقَذَنا مِنْ شَفا جُرُفِ الْهَلَکاتِ وَ مِنَ النَّارِ». همان‌طور که امام صادق علیه السلام فرمودند: «وَ اللّهِ لا یمُوتُ عَبدٌ یحِبُّ اللّهَ وَرسُولَهُ ویتَوَلَّی الأئِمَّةَ علیهم السلام فَتَمَسُّهُ النّارُ.» (رجال النجاشی، ج1، ص138، ش79) - به خدا سوگند، هر بنده‌ای که خدا و فرستاده‌اش را دوست داشته باشد و ولایت ائمّه علیهم السلام را پذیرفته باشد و از دنیا برود، آتش دوزخ به او نمی‌رسد-.
(11) آموختن علوم و معارف: «بِمُوالاتِکمْ عَلَّمَنَا اللَّهُ مَعالِمَ دِینِنا».
(12) حل مشکلات و سامان یافتن امور مادی و دنیوی: «[بِمُوالاتِکمْ] اَصْلَحَ ماکانَ فَسَدَ مِنْ دُنْیانا.» همان‌طور که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: «فَوَ اللّهِ ما أحَبَّهُم أحَدٌ إلّا رَبِحَ الدُّنیا وَ الآخِرَةَ.» (مقتل الحسین علیه السلام، ج1، ص59) - به خدا سوگند، هیچ‌کس دوستدار آنان نشد، مگر این‌که دنیا و آخرت را بُرد-.
(13) فراگیری معارف توحیدی: «بِمُوالاتِکمْ تَمَّتِ الْکلِمَةُ».
(14) تحقق کامل ربوبیت الهی: «[بِمُوالاتِکمْ] عَظُمَتِ النِّعْمَةُ».
(15) اتّحاد امّت اسلامی: «[بِمُوالاتِکمْ] ائْتَلَفَتِ الْفُرْقَةُ».
(16) پذیرفته شدن و اثربخشی فرائض: «بِمُوالاتِکمْ تُقْبَلُ الطَّاعَةُ الْمُفْتَرَضَةُ».#
