ماه رجب؛ امام باقر؛ کظم غیظ؛ خشم و غضب؛ سلامتی دل؛ قلب

 

ماه رجب؛ 
ماه ظرفیت‌سازی‌های معنوی
در حوزه فردی و اجتماعی‌

 

به مناسبت حلول ماه رجب المرجب و سالروز میلاد امام باقر ^{علیه السلام}

 

10 دقیقه (زمان تخمینی مطالعه این متن)

 

اشاره: در فرهنگ اسلامی، ماه رجب از حرمت و قداست خاصی برخوردار می‌باشد و فرا رسیدن این ماه، نعمت بزرگی است که باید از آن بهره فراوان برد. ماه رجب، ماه درخواست ظرفیت است، هرچند هر کار ناشایستی، از انسان ظرفیت‌هایی را می‌گیرد ولی خدای ظرفیت‌ده، همچنان بخشنده است، یکی از اسماء الحسنای ربوبی خدای متعال «مُوَّفِّق» است و اساسا «وَ مَا تَوْفِیقِی إِلَّا بِاللَّه» (هود: 88) بنابراین باید از او ظرفیت و استحقاق و لیاقت طلب کنیم و از او مسئلت کنیم که به این ظرفیت، برکت بدهد و مظروف را هم عطا کند.

       کلیدواژه: ماه رجب؛ امام باقر؛ کظم غیظ؛ خشم و غضب؛ سلامتی دل؛ قلب

مهار غضب؛ نشانه بارز ظرفیت وجودی‌

یکی از مهم‌ترین نشانه‌های ظرفیت بالای وجودی، شرح صدر است که از مهم‌ترین نمودهایش کظم غیظ و قدرت مدیریت خشم و غضب است. نیروی غضب که خداوند متعال در وجود انسان نهاده است، فواید بسیاری دارد؛ به شرط آن‌که در اختیار و به فرمان عقل باشد و به جا به کار رود؛ وگرنه، شعله‌های آن، همه هستی شخص غضبناک را می‌سوزاند و خاکستر می‌کند.

در بحث خشم، آنچه مهم است مهار غضب است تا از اختیار بیرون نرود و حریم‌ها را نشکند و پشیمانی به بار نیاورد. در روایات، از خویشتن‌داری به هنگام غضب، سخن گفته شده و تعبیر «کظم غیظ» و فروبردن خشم بسیار به چشم‌ می‌خورد. قرآن کریم نیز از فروخورندگان خشم، ستایش کرده است و مهار غضب را از نشانه‌های بارز تقوا برشمرده است. (نک: آل‌عمران: 135 -134: «وَ الْکاظِمِینَ الْغَیظَ».

«کظْم» در لغت به معنی بستن سر مشکی است که از آب پر شده باشد، و به‌طور کنایه در مورد کسانی‌که از خشم و غضب پر می‌شوند، و از اعمال آن خودداری می‌نمایند به کار می‌رود. «غَیظ» به معنی شدت غضب، حالت برافروختگی و هیجان فوق‌العاده روحی است، که بعد از مشاهده ناملایمات به انسان دست می‌دهد. حالت خشم و غضب از خطرناک‌ترین حالات است و اگر جلوی آن رها شود، در شکل یک نوع جنون و دیوانگی و از دست دادن هر نوع کنترل اعصاب خودنمائی می‌کند، و بسیاری از جنایات و تصمیم‌های خطرناک که انسان یک عمر باید کفاره و جریمه آن‌را بپردازد در چنین حالی انجام می‌شود، و لذا در آیه فوق دومین صفت برجسته پرهیزکاران را فرو بردن خشم معرفی کرده است.

 

برکات مهار غضب‌

به همین جهت پیامبر خدا ^{صلی الله علیه واله} می‌فرمایند: «جرعه خشمی که به‌خاطر خدا فرو برده شود، نزد خداوند برترین جرعه است.» (مَا مِن جُرعَةٍ یتَجَرَّعُها العَبدُ أحَبَ إلَی اللّه ِ عَزَّ و جلَ مِن جُرعَةِ غَیظٍ یتَجَرَّعُها عِندَ تَرَدُّدِها فی قَلبِهِ... (الکافی/ ج‌2/ص‌111))؛ هم‌چنین فرمودند: «مَنْ کظَمَ غَیظاً وَ هُوَ قادِرٌ عَلی إِنْفاذِهِ مَلَا هُ اللَّهُ أَمْناً وَ ایماناً» (مستدرک الوسائل/ ج‌2/ص‌88) - کسی‌که خشم خود را فرو ببرد با این‌که قدرت بر اِعمال آن دارد، خداوند دل او را از آرامش و ایمان پر می‌کند-. این حدیث، گویای این حقیقت است که فرو بردن خشم، اثر فوق‌العاده‌ای در تکامل معنوی انسان و تقویت روح ایمان دارد.

هم‌چنین در آیه دیگری، مهار غضب را از نشانه‌های ایمان و باور به حقایق الهی می‌داند: «وَ إِذَا مَا غَضِبُوا هُمْ یغْفِرُونَ» (شوری: 37) - اهل ایمان و توکل کسانی هستند که به هنگام غضب عفو می‌کنند-. نه تنها در موقع غضب زمام اختیار از کفشان ربوده نمی‌شود، و دست به اعمال زشت و جنایات نمی‌زنند، بلکه با آب عفو و غفران، قلب خود و دیگران را از کینه‌ها شستشو می‌دهند. و این صفتی است که، جز در پرتو ایمان راستین، و توکل بر حق، پیدا نمی‌شود.

جالب این‌که نمی‌گوید، آن‌ها غضب نمی‌کنند، چراکه این جزء طبیعت انسان است، بلکه می‌گوید آن‌ها به هنگام غضب، آلوده گناه نمی‌شوند. تأکید قرآن بر این نکته به‌خاطر آن است که این حالت آتش سوزانی است که در درون جان انسان شعله‌ور می‌شود، و بسیارند کسانی‌که قادر بر مهار کردن نفس در آن حالت نیستند، ولی مؤمنان راستین هرگز تسلیم خشم و غضب نمی‌شوند.

 

حدیثی شاخص از مولود مبارک اول ماه رجب‌

در حدیثی از امام باقر ^{علیه السلام} می‌خوانیم: «مَنْ مَلَک نَفْسَهُ إِذا رَغِبَ، وَ إِذا رَهِبَ، وَ إِذا غَضِبَ، حَرَّمَ اللَّهُ جَسَدَهُ عَلَی النَّارِ» (وسایل الشیعه/ ج‌11/ص‌123): - کسی‌که به هنگام شوق و علاقه، و به هنگام ترس و وحشت، و هنگام خشم و غضب، مالک نفس خویشتن باشد خداوند بدن او را بر آتش دوزخ، حرام می‌کند-.

مطابق روایت کسی‌که مالک پنج چیز باشد (به عبارت دیگر در پنج حالت مالک خویش باشد) بدنش بر آتش حرام است:

1)  در موقعی که به چیزی علاقه دارد، او را عاشق ‌بی‌قرار نکند و حلال و حرام، خوب و بد، مکروه و واجب را فراموش نکند.

2)  اگر از چیزی می‌ترسد و یا از کسی متنفّر است این بغض، حجاب و سبب کوتاهی در وظایف شرعیه‌اش نشود و یا اگر با کسی دشمن است این دشمنی سبب غیبت و بدگویی آن فرد نشود.

3)  اگر به چیزی علاقه پیدا کرد، مالک نفس خویش باشد تا او را به حرام نیندازد.

4)  هرگاه نسبت به کسی غضبناک شد، مالک نفس خویش باشد تا از حق تجاوز نکند.

5)  هرگاه از کسی خشنود شد، مالک نفس خویش باشد و معیارش خدا باشد نه مال و ثروت.

اگر مالک این پنج چیز شد خداوند بدنش را بر آتش حرام می‌کند.

از خدا بخواهیم که همیشه امیر نفس باشیم نه اسیر نفس.

 

سه راهکار عمده برای مهار غضب‌

همین توجه به آثار اخروی و محبوبیتِ فروبردن خشم نزد خدا سبحانه وتعالی، یکی از بهترین راه‌های تمرین خوش اخلاقی و مهار شعله سرکش خشم و غضب است. راه دیگر، کمک خواستن از خداوند متعال است، این‌که در کتاب مکارم الاخلاق آمده است در هنگام عصبانیت بر محمد و آل محمد صلوات بفرستید و این دعا را پس از صلوات بخوانید تا عصبانیت زایل گردد: «اللهم اغفِر ذَنبِی وَ اذهِب غَیظَ قَلبِی وَ اَجِرنِی مِنَ الشَّیطانِ الرَّجِیم و لا حَولَ و لا قُوَةَ اِلّا بِالله العلی العَظِیم.» (مکارم الاخلاق/ ص‌350)؛ مرحوم علامه طباطبایی توصیه می‌کردند: جهت آرامش پیدا کردن دست روی سینه بگذارید و در حالت نشسته و ایستاده چند مرتبه آیه 28 سوره رعد را بخوانید: ««الذّینَ امَنوا وتَطمَئِنُّ قُلوبُهُم بذِکرِ اللهِ اَلا بذِکرِ الله تَطمَئِنُ القلوب» که در ایجاد آرامش بسیار مؤثر است. طبق روایات، علاوه بر صلوات، گفتن ذکر شریف «اعوذ بالله من الشیطان الرجیم»، گفتن ذکر «لاحول و لا قوه الا بالله العلی العظیم»، سجده، وضو گرفتن و غسل کردن، گفتن ذکر یونسیه از دیگر توصیه‌های معنوی در درمان خشم است.

توجه به سیره اولیای دین نیز راهی برای تسلط یافتن بر خویش است: رسول خدا ^{صلی الله علیه واله} دیرتر از همه عصبانی شده و زودتر از همه راضی می‌شدند و عفو می‌کردند. امام کاظم ^{علیه السلام} را نیز به‌سبب این صفت شایسته، یعنی حلم‌ورزی و عفو و پرهیز از برخوردهای انتقام‌جویانه و از روی خشم و غضب، «کاظم» لقب داده‌اند. داستان امام علی ^{علیه السلام} نیز در جنگ خندق که در پی جسارت عَمرِو بن عبدود، از روی سینه او برخاستند و چند قدم راه رفتند تا خشمشان فرو نشیند و آنگاه برای خدا سبحانه وتعالی سر از پیکر آن قهرمان کفر جدا کردند، الگوی دیگری برای مهار غضب است. این سیره در بین علمای ربانی نیز به وفور ذکر شده است.

 

قلب سلیم، سرمایه اصلی انسان در آخرت‌

این‌که این همه سفارش شده‌ایم به مهار غضب و بالا بردن ظرفیت روحی، برای رسیدن به سلامت قلب است که مولود عزیز اول این ماه حضرت امام باقر^(ع) می‌فرمایند: «لا سَلامَةَ کسَلامَةِ القَلبِ» (بحارالأنوار/ج‌78/ص‌164) - هیچ سلامتی همانند سلامت دل نیست. - اگر قلب انسان، سالم بود انسان را کنترل می‌کند. اصولاً قلب را قلب گفتند برای این‌که دائماً در تقلّب است، کارِ قلب، تحوّل، تقلّب و انقلاب است، و اگر آدم این قلب را بخواهد نرم کند و به جای خود بنشاند، صبر می‌خواهد؛ اگر قلب به جای خود نشست همه شئون زیر مجموعه خود را خوب مدیریت می‌کند. ماه پربرکت رجب فرصتی برای سالم‌سازی قلوب است، این سلامت قلب، به تصریح قرآن و از زبان حضرت ابراهیم ^{علیه السلام} همان سرمایه اصلی ما و سوغات ما از این دنیا در سفر اخروی است: «یوْمَ لَا ینْفَعُ مَالٌ وَلَا بَنُونَ إِلَّا مَنْ أَتَی اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ» (شعراء: 89 -88). (با استفاضه از دروس اخلاقی آیت الله جوادی آملی)#