شایعه؛ جنگ روانی؛ اطلاعات؛ ترس؛ نگرانی؛ سانسور؛ اعتماد
شایعه؛
رایج‌ترین شیوه جنگ روانی در انتخابات‌ها
20 دقیقه (زمان تخمینی مطالعه این متن)
اشاره: «شایعه» به عنوان یکى از شیوه‌هاى مهم جنگ روانى، پدیده‌اى است که براساس شنیده‌ها و زمینه‌هاى قبلى در افکار عمومى شکل مى‌گیرد. استکبار جهانى، در کشورهایى که بر اثر انقلاب‌هاى استقلال‌طلبانه، پایگاه سیاسى و اجتماعى و اقتصادى خود را از دست مى‌دهد، با توسل به امکانات تبلیغى و فرهنگى که در اختیار دارد از شایعه به عنوان حربه روانى‌سیاسى بهره‌بردارى مى‌کند.
کلیدواژه: شایعه؛ جنگ روانی؛ اطلاعات؛ ترس؛ نگرانی؛ سانسور؛ اعتماد
ↆ برای ادامه متن کلیک کنید.
معنای شایعه
شایعه در لغت از «شَیعَ» به معناى رواج یافتن و منتشر شدن اخذ شده و کلمات شیوع و شایعه به معناى انتشار و بیان خبر است. در اصطلاح نیز خبرى است که فاش شود ولى صحت و نادرستى آن معلوم نباشد.
قرآن مجید از شایعه با لغت «ارْجاف» نام برده و شایعه‌پراکنان را به نام «مُرجِفون» مى‌خواند. ارجاف از ریشه رَجْف به معنى لرزیدن است و آن دروغ‌پراکنى و انتشار اخبارى است که دل‌هاى مردم را لرزانده و نگران نموده باشد.
قرآن، شایعه‌سازان را با منافقین و کسانى که در دلشان مرض و ناپاکى است برابر مى‌داند و درباره آنان مى‌فرماید: اگر منافقین و بیماردلان دست از فسادانگیزى برندارند و کسانى که اخبار و شایعات دروغى در بین مردم انتشار مى‌دهند تا از آب گل‌آلود اغراض شیطانى خود را به دست آورند، ما تو را مأمور مى‌کنیم تا علیه ایشان قیام کنى و نگذارى در مدینه در جوارت زندگى کنند .... اگر [این] سه طایفه (منافقان، شایعه‌پراکنان و آنان که در قلوبشان مرض است) دست از فساد بر ندارند، تو را علیه آنان مى‌شورانیم در حالى که این سه طایفه در هرجا یافت شوند ملعون باشند و خونشان براى همه مسلمانان هدر باشد: «لَئِنْ لَمْ ینْتَهِ الْمُنافِقُونَ وَالَّذینَ فى قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْمُرْجِفُونَ فِى الْمَدینَةِ لَنُغْرِینَّکَ بِهِمْ ثُمَّ لا یجاوِرُونَکَ فیها الَّا قَلیلًا. مَلْعُونینَ اینما ثُقِفُوا اخِذُوا وَ قُتِّلُوا تَقْتیلًا.»(احزاب: 60- 61)
همچنین قرآن کریم براى جلوگیرى از زمینه‌هاى بروز شایعه با صراحت از مردم مى‌خواهد: «از آنچه به آن علم ندارید پیروى مکنید، چون گوش و چشم و دل، همه‌ى اینها مورد بازخواست قرار خواهد گرفت.»(وَ لا تَقْفُ ما لَیسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ انَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ اولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْئُولا.»(اسراء: 36))
تاریخ شایعه
شایعه از ترفندهای تاریخی در عملیات روانی است. در تاریخ اسلام "پس از شکست نمایندگان قریش در دربار پادشاه حبشه، آنان با نا امیدى و سرشکستگى به مکه بازگشتند و مهاجران به سرپرستى جعفر بن ابى‌طالب در آنجا ماندند و به ترویج دین اسلام پرداختند. در ماه مبارک رمضان سال پنجم بعثت، یعنى سومین ماه اقامت مهاجران، مسافرانى از مکه به حبشه آمدند، شایع نمودند که تمامى اهالى مکه در صحن کعبه به محمد(ص) گرویدند و با وى به درگاه خدا به سجده افتادند. این خبر در دل‌هاى آنان چراغ امیدى روشن کرد؛ زیرا از غم دورى‌ها خسته شده بودند از این رو، تصمیم به بازگشت گرفتند. در اصل، شایعه نیز به همین منظور ترویج گشته بود.»(پیامبر(ص)، زین‌العابدین رهنما، ص 371) همچنین مسلمانان از شایعه کشته شدن پیامبر(ص)، ضربات سنگینى را در جنگ احد متحمل شدند؛ تا جایى که قدرت جنگیدن از دست مسلمانان گرفته شد و موجب عقب‌نشینى آنان گردید.
در دوران انقلاب اسلامی نیز شهادت استاد مطهرى، مغز متفکر و استوار انقلاب اسلامى، هنگامى صورت گرفت که هنوز دشمن دست به جنگ روانى به عنوان یک حربه قوى نزده بود. با ترور استاد، افکار و اندیشه‌ها و آثار شهید مطهرى که تا زمان حیاتش تقریباً ناشناخته بود، انعکاس و انتشار وسیعى پیدا کرد و دشمنان به اهداف خود نرسیدند. در مرحله دوم، دنبال راهى بودند که به اشتباه اول نینجامد. از این رو، پس از بررسى، دست به اسلحه‌اى بردند که بسیار خطرناک‌تر از ترور بود و آن شایعه‌پراکنى و تبلیغات مسموم درباره شخصیت‌هاى مسلمان و ارزنده انقلاب اسلامى بود. در این مرحله، شهید مظلوم بهشتى اولین هدف رگبار تهمت‌ها و شایعات قرار گرفت. تهمت‌هایى از قبیل: وابستگى به رژیم شاه، اتهام کاخ‌نشینى و ... و بدتر از همه، تهمت انحصارطلبى به ایشان که وجودشان و روحشان مالامال از عشق به اسلام و پیاده شدن آن در جامعه اسلامى بود، زدند. هدف آنها از این اعمال، لکه‌دار کردن شخصیت این‌گونه افراد به منظور خلع سلاح حضرت امام(ره) و تضعیف جبهه حق بود.
روز دیگری ایادى دفتر همکارى‌هاى مردم با رییس جمهور در زمان بنى‌صدر چنین شایع کردند که دولت اسلامى به خاطر فقر مالى، سپرده‌هاى بانکى مردم را تصاحب مى‌نماید. سرمایه‌داران و پول‌پرستان، به محض شنیدن این شایعات، پول‌هاى خود را از بانک‌ها بیرون کشیدند تا به این وسیله دولت شهید رجایى را به سقوط بکشانند. نمونه دیگرى از این شایعات، شایعه بسته شدن تنگه هرمز همزمان با پیروزى‌هاى رزمندگان اسلام در جبهه‌هاى جنگ بود تا بدین طریق خلیج فارس را ناامن جلوه داده و ایران را از صدور نفت محروم سازند تا به نحو ممکن به اقتصاد ایران ضربه‌اى مهلک وارد آورند.
در دوران جنگ، براى جلوگیرى از ورود نفت‌کش‌ها به جزیره خارک، تبلیغ مى‌کردند که خارک بمباران شده است. مزدوران، ضدانقلاب‌ها، محتکران و سرمایه‌داران، از منابع اصلى انتشار و رواج شایعات در داخل کشور هستند.
عوامل و علل شایعه‌پراکنى
شایعه اغلب در میان گروه‌هاى همگون و متجانس با منافع یا احساسات مشترک(مانند اعضاء یک صنف و یک تشکّل، اهالی یک شهر، یک کشور و...) گسترش می‌یابد. به عنوان مثال در پدیده جنگ به علت وجود هیجانات مشترک شدید میان کسانى که با آن ارتباط دارند از قبیل امید به پیروزى، ترس از شکست، سرخوردگى ناشى از جدایى عزیزانشان و خصومت نسبت به دشمن و ... شایعه با سرعت و شدت ایجاد و منتشر می‌شود.
از علل مهم گسترش شایعه، فقدان اطلاعات در مورد موضوعات مهم است. مردم خواهان اطلاعات در مورد موضوعاتى هستند که بیش از همه آنها را نگران مى‌کند. هرقدر نگرانى آنها بیشتر باشد، اطلاعات بیشترى را طلب مى‌کنند. در این وضعیت، شایعه به راحتى گسترش مى‌یابد. همچنین نارضایتى، سرخوردگى، ملال و بیکارى موجب گسترش شایعه در اجتماعات کوچک مى‌شود.
یکى دیگر از علل گسترش شایعه، انتظارات مردم است. غالب انسان‌ها مشتاق خبرهایى نظیر اخبار عملیات، شنیدن پیروزى، پایان جنگ و ... هستند. اگر کسى واقعیات را به آنها نگوید آنها اخبار نیمه‌واقعى را بر هیچ ترجیح مى‌دهند. افراد بدبین، شایعات آمیخته با اضطراب را باور و نقل مى‌کنند و افراد خوش‌بین، شایعات آمیخته با امید را؛ و افراد بیکار ملالت‌زده و پریشان شایعاتى را که موجب برانگیختگى و رهاسازى از یکنواختى مى‌شود باور و نقل مى‌نمایند.
وجود سانسور در رسانه‌هاى همگانى نیز به گسترش شایعات کمک مى‌کند؛ زیرا اگر اخبار از منابع اصلى انتشار خبر، یعنى وسایل ارتباط جمعى به طور دقیق منتشر شود، شایعه زمینه انتشار پیدا نمى‌کند.
علل نقل شایعه معمولا پیچیده است. اما چند شیوه وجود دارد که نیازهاى فردى وارد فرایند شایعه‌پردازى مى‌شود.
1- ترس؛ برخى شایعات به علت مضطرب بودن مردم منتشر مى‌شوند.
2- خصومت؛ برخى شایعات به علت نفرت بیش از حدّ نسبت به شخص یا کشورى، آگاهانه منتشر مى‌شود.
3- آرزو؛ برخى شایعات به سبب ایجاد احساس خوشایند در مردم پخش مى‌شوند.
4- خودنمایى و تلاش براى جلب توجه دیگران؛ فرد ممکن است براى افزایش وجاهت (پرستیژ) خود نزد دیگران، شایعه را بازگو کند تا آنها فکر کنند او فرد مطلعى است. یا ممکن است بخواهد بدین وسیله با دیگران مصاحبت کرده یا شنونده‌اى را سرگرم نماید.
5- اطمینان‌آفرینى و حمایت عاطفى؛ در اینجا شایعه بدان امید بیان مى‌شود که شنونده خواهد توانست آن را تکذیب یا رد نماید، یا این که بازگو کردن شایعه ممکن است تنش گوینده را با شریک کردن دیگران در تحمل آن، کاهش دهد، در این مورد، فرد ممکن است به جاى انکار، در پى جلب همدردى باشد.
6- فرافِکنى؛ فرد ممکن است بدین سبب شایعه را بازگو کند که بخواهد ترس‌ها، آرزوها و خصومت‌هایى را که احتمالا از وجود آنها در خود آگاه نیست، بیرون کند.
7- پرخاشگرى: ممکن است فردى به منظور صدمه زدن به افراد دیگر، شایعه را انتقال دهد. به عبارت دیگر، او ممکن است قصد تهمت زدن، غیبت کردن و سپر بلا قرار دادن دیگران را داشته باشد.
8- پیشکش کردن مطالب خوشایند؛ شایعه ممکن است به منظور خودشیرینى نزد شنونده و یا ارائه اخبار خوشایند به او بازگو شود. این کار ممکن است با اظهارات تمجیدآفرینى که یا میزان کمى از حقیقت را در بر دارد و یا اصلًا حقیقت ندارد شروع و پس از مدتى، این اظهارات به حقیقت مسلم تبدیل شود.
کاربرد‌ها و اهداف شایعه
(1) تخریب روحیه
شایعه مى‌تواند براى تخریب روحیه افراد یا گروه‌ها و ملت‌هاى مورد هدف شایعه به کار گرفته شود.
(2) وسیله پوشش (تکنیک ایجاد هاله دود رسانه‌ای)
شایعه مى‌تواند حقیقت را بپوشاند. یکى از تکنیک‌هاى شایعه‌سازان و شایعه‌پراکنان این است که در میان انبوه اطلاعات ضد و نقیض، اطلاعات اصلى قابل تشخیص نباشد.
(3) بى‌اعتبار کردن منابع خبرى
در این تکنیک، اخبار غیرموثقى مبنى بر موفقیت اقدام کشور مقابل تولید می‌شود. بعد با ارائه کذب بودن خبر منتشره از سوى کشور مقابل، منبع خبرى آنها را بى‌اعتبار مى‌کند. «به عنوان مثال، در سال 1941 م، انگلستان سعى کرد ایستگاه اصلى راه‌آهن آلمان را بمباران کند. آنها در این کار شکست خوردند اما آلمانى‌ها خبرهاى غیرموثقى را پخش کردند مبنى بر این که انگلستان در این کار موفق شده است. هنگامى که این شایعه به انگلستان رسید، آنها گمان کردند این خبر صحت دارد و آن را به طور رسمى منتشر کردند. بعد از این واقعه، وزارت تبلیغات آلمان روزنامه‌نگاران امریکایى را براى بازدید از صحنه دعوت کرده ضمن اثبات دروغ بودن اظهارات بریتانیایى‌ها، رسانه‌هاى انگلیسى را بى‌اعتبار کردند.»(تبلیغات و جنگ روانى، رابرت ناپ، ج1، ص51)
(4) وسیله کشف حقیقت
شایعه مى‌تواند به منظور آگاهى یافتن از حقیقت مورد استفاده قرار گیرد. به این منظور، اخبار غیر واقعى پخش شده تا کشور مقابل در پاسخ ناچار شود حقایقى را پخش کند.
(5) دلسرد کردن مردم و افزایش نگرانى‌های عمومی
(6) جبران شکست‌ها
(7) ایجاد جوّ بدبینى و بدگمانى
(8) ایجاد رعب و هراس بین مردم
انواع شایعه
شایعات که عمدتا در ابعاد اجتماعی، سیاسی، نظامی، اقتصادی، عقیدتی تولید و توزیع می‌شوند، از لحاظ محتوایی نیز، به دو نوع «شایعه‌خبری» و «شایعه تحلیلی» تقسیم می‌شود. همانطور که از اسم این دو نوع پیدا است، در شایعه خبری، خبرهای گوناگون اعم از اخبار ضد و نقیض و اخبار راست و دروغ توسط شایعه‌سازان و شایعه‌پراکنان تولید و ترویج می‌گردد، اما در شایعه تحلیلی، تحلیل‌های مختلف است که در جامعه شیوع می‌یابد. شایعه‌های تحلیلی نیز به دو گونه تحلیل روز و تحلیل آینده دسته‌بندی می‌گردد.
شایعه و فضای مجازی
شایعه در فضای مجازی همه خصوصیات فضای واقعی را دارد، با این ویژگی که سرعت و تعداد انتشار آن بیشتر است و چون مخاطب و فرستنده یکدیگر را نمی‌بینند این به تقویت شایعه کمک می‌کند.
عواقب شایعه‌پراکنى
شایعات بسان میکروب‌ها قوى هستند و اشخاصى که داراى آگاهى کمتر و بصیرت و اراده ضعیف هستند، در مقابل میکروب شایعات، قدرت و توان مقابله ندارند و در اثر عدم آگاهى، کم‌کم سوءظن در وجودشان رسوخ مى‌نماید و به مصداق این ضرب‌المثل که «تا نباشد چیزکى مردم نگویند چیزها» کم‌کم اسیر جو شده و در اولین برخورد و استماع اولین شایعه، باورشان مى‌آید و به تدریج آنچنان در مقابل شایعات بى‌اراده خواهند شد که توان برخورد صحیح با آن را نخواهند داشت.
شایعه‌پراکنان درعین مظلوم‌نمایى، با پخش اخبار دروغ خود را حق‌گو معرفى مى‌کنند و از این طریق عملا افراد یک جامعه را متمایل به خود نموده یا در نهایت آنان را بى‌تفاوت و بى‌هویت و شناور بار مى‌آورند. در چنین جامعه‌اى اعتماد مردم کم‌رنگ شده و ریشه تعاون و همکارى در هدف‌هاى مقدس اجتماعى و ملى ضعیف می‌شود.
راه‌هاى تشخیص شایعه
پرسیدن این سوالات به تشخیص شایعه کمک می‌کند:
- منبع اصلی این پیام کجاست؟
- چه کسی این حرف را زده؟
- آیا فرد اعتبار کافی دارد؟
- ذینفعان دخیل در این شایعه چه کسانی هستند و از این آب گل آلوده چه ماهی قرار است گرفته شود؟
- چرا الان؟ چرا این موضوع؟ و ...
به طور خلاصه در جواب این سؤال «چطور در فضای رسانه‌ای و مجازی، شایعه را از واقعیت تشخیص دهیم؟» باید یادآور شد سه عنصر «منبع»، «اعتبار» و «ذینفعان» را در محتواهای رسانه‌ای بررسی کنید. شایعه معمولاً یک تلاش جمعی برای تفسیر یک موقعیت مبهم ولی جذاب است. مخاطبان نیز به علت عدم دسترسی به اطلاعات دقیق به آن پناه می‌برند و آن را دهان به دهان نقل می‌کنند و گاه بر آن می‌افزایند. دو شرط «اهمیت» و «ابهام» قانون اصلی شایعه هستند.
راه‌هاى پیشگیرى از شایعات
الف- بالا بردن سطح آگاهى مردم
ب- برطرف کردن نقاط ضعف
ج- تبلیغات صحیح
د- ایجاد حس اعتماد بین مردم و حاکمیت
راه‌هاى مقابله با شایعات
(الف) تحقیق و بررسى اخبار و گزارش‌ها
براى مقابله با پخش شایعات، لازم است اخبار و گزارش‌ها مورد بررسى و تحقیق قرار گیرد. خداوند تبارک و تعالى نیز به این مهم، امر فرموده است: «یا ایهَا الَّذینَ امَنُوا انْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَینُوا انْ تُصیبُوا قَوْماً بِجَهالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلى ما فَعَلْتُمْ نادِمینَ.»(حجرات: 60)- اى اهل ایمان، هرگاه فاسقى خبرى را به شما بدهد در مورد خبر وى تحقیق کنید مبادا (بر اثر گزارش بى‌اساس او) ندانسته به گروهى آسیب برسانید و بعداً از کرده خود پشیمان شوید-. به محض شنیدن شایعه‌اى، از گوینده آن، سند و مدرک درخواست کنید.
(ب) رجوع به مطّلعان و آگاهان
گروه هدف یا فرد مورد شایعه پس از شنیدن شایعات باید براى اطلاع یافتن از صحت و سقم آن به آگاهان و مطلعان رجوع نماید. قرآن مجید در این رابطه مى‌فرماید: «وَ اذا جائَهُمْ امْرٌ مِنَ الْأَمْنِ اوِ الْخَوْفِ اذاعُوا بِهِ وَلَوْ رَدُّوهُ الَى الرَّسُولِ وَ الى اولِى الْامْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذینَ یسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَ لَوْلا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیکُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّیطانَ الَّا قَلیلًا.»(نساء: 83)- آنگاه که خبرى از پیروزى یا شکست به آنها برسد بدون تحقیق آن را شایع مى‌سازند؛ در حالى که اگر آن را به پیامبر و صاحبان امر که قدرت تشخیص کافى دارند ارجاع کنند، از ریشه مسائل آگاه خواهند شد و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود همگى جز عده کمى از شیطان پیروى مى‌کردید-.
(ج) معاشرت نکردن با شایعه‌پراکنان
(د) کنترل زبان و بیان
(ه) و (ز)- افشا و رسوا نمودن شایعه‌پراکنان و اجراى حدود الهى
(ح) اعتمادسازی نسبت به ارتباطات رسمى
اگر مردم و گروه‌هاى مورد هدف شایعه، نسبت به موثق بودن اعلامیه‌ها و اخبار رسمی کشور اعتماد داشته باشند، شایعات کمتر گسترش خواهد یافت.#
